Σχέσεις με τους άλλους στο ναρκισσισμό

Οι σχέσεις ανάμεσα στα ναρκισσιστικά άτομα και τους άλλους φορτίζονται υπερβολικά με το πρόβλημα της αυτοεκτίμησης.

Ένα από τα προβλήματα της ωρίμανσης των ατόμων αυτών είναι να κατανοήσουν πώς είναι να δέχεσαι ένα άλλο πρόσωπο χωρίς κριτική και χωρίς διάθεση εκμετάλλευσης, να αγαπάς χωρίς να εξιδανικεύεις και να εκφράζεις γνήσια συναισθήματα χωρίς να ντρέπεσαι.

Οι ψυχολόγοι της θεωρίας του Εαυτού έχουν επινοήσει τον όρο «εαυτό-αντικείμενα» για τα άτομα στη ζωή μας που τροφοδοτούν την αίσθηση της ταυτότητάς μας με την επιβεβαίωση, το θαυμασμό και την αποδοχή τους.

Τα «εαυτό-αντικείμενα» συμβάλλουν στη ρύθμιση της αυτοεκτίμησης, έτσι ώστε να επαυξάνουν ή να αντικαθιστούν αυτό που οι περισσότεροι από εμάς κάνουμε εσωτερικά. Όλοι μας έχουμε «εαυτό-αντικείμενα» και όλοι τα χρειαζόμαστε. Εάν τα χάσουμε, αισθανόμαστε σαν να έχει πεθάνει κάποιο ζωτικό κομμάτι του εαυτού μας. Ωστόσο, η πραγματικότητα και η ηθική απαιτούν οι άλλοι να είναι κάτι περισσότερο από «εαυτό- αντικείμενο» και να τους αντιλαμβανόμαστε σύμφωνα με αυτό που είναι οι ίδιοι και όχι μόνο με ό,τι κάνουν για μας.

Το πιο θλιβερό κόστος ενός ναρκισσιστικού προσανατολισμού είναι η υπανάπτυκτη ικανότητα του ατόμου να αγαπά. Παρά τη σπουδαιότητα που έχουν οι άλλοι για την εξασφάλιση της ισορροπίας ενός ναρκισσιστικού ατόμου, η βασανιστική ανάγκη του για επιβεβαίωση της αξίας του δεν αφήνει διαθέσιμη ενέργεια για τους άλλους, εκτός βέβαια από τη λειτουργία τους ως «εαυτό-αντικείμενα» και ναρκισσιστικές προεκτάσεις. Έτσι, τα ναρκισσιστικά άτομα στέλνουν συγκεχυμένα μηνύματα στους φίλους και στις οικογένειές τους: η ανάγκη των άλλων είναι βαθιά, αλλά η αγάπη τους γι’ αυτούς είναι ρηχή.

Οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες μπορεί να ήταν πάρα πολύ σημαντικοί για τους γονείς τους ή άλλους τροφούς όχι γι’ αυτό που πραγματικά ήταν, αλλά για το είδος της λειτουργίας που εκπλήρωναν. Το συγκεχυμένο μήνυμα ότι κάποιος έχει μεγάλη αξία αλλά μόνο για το συγκεκριμένο ρόλο που διαδραματίζει, κάνει ένα παιδί να αισθάνεται ότι αν φανούν τα πραγματικά του συναισθήματα και ιδιαίτερα η εχθρότητα και ο εγωισμός, τότε το μόνο που θα ακολουθήσει είναι η απόρριψη και η ταπείνωση. Αυτό το μήνυμα υποβοηθά την ανάπτυξη του φαινομένου που ο Winnicott αποκάλεσε «ψευδή εαυτό», δηλαδή την παρουσίαση ενός εαυτού που το άτομο έχει μάθει από την εμπειρία του ότι είναι αποδεκτός.

Μια ανάλογη πτυχή της ανατροφής των ατόμων που γίνονται ναρκισσιστικά είναι μια οικογενειακή ατμόσφαιρα συνεχούς αξιολόγησης. Εάν ένας γονέας πιστεύει ότι το παιδί του είναι ζωτικής σημασίας για τη δική του αυτοεκτίμηση, τότε κάθε φορά που το παιδί θα τον απογοητεύει, ο γονέας θα του ασκεί κριτική είτε άμεσα είτε καλυμμένα.

Μια ατμόσφαιρα συνεχούς επαίνου, την οποία συναντά κανείς σε ορισμένες οικογένειες με ναρκισσιστικά παιδιά, είναι εξίσου καταστρεπτική για την ανάπτυξη ρεαλιστικής αυτοεκτίμησης. Η αίσθηση, που ήδη υπάρχει στα παιδιά αυτά, ότι ξεγελούν τον κόσμο, γίνεται πιο έντονη, με αποτέλεσμα να αυξάνει η απόσταση μεταξύ προσωπείου (αυτό που δείχνω προς τα έξω) και προσώπου (αυτό που αισθάνομαι ότι είμαι). Έτσι αυξάνεται και το συναίσθημα της ντροπής, όπως και η πίεση για τη διατήρηση της «καλής» εικόνας προς τα έξω.

Οι άνθρωποι των οποίων οι επιλογές είχαν περιοριστεί δραστικά στο παρελθόν από κάποια καταστροφή, όπως ένας πόλεμος ή ένας διωγμός, είναι πολύ πιθανό ότι θα μεταδώσουν στα παιδιά τους το μήνυμα ότι θα πρέπει να ζήσουν τη ζωή που εκείνοι δεν έζησαν. Σε αυτή την περίπτωση το μήνυμα που εκπέμπεται στο παιδί, ότι «αντίθετα με εμένα, εσύ μπορείς να τα έχεις όλα», είναι ιδιαίτερα καταστροφικό, και αυτό γιατί κανένας δεν μπορεί να τα έχει όλα. Κάθε γενιά θα έρχεται αντιμέτωπη με τους δικούς της περιορισμούς. Η εξάρτηση της αυτοεκτίμησης ενός ατόμου από έναν τόσο εξωπραγματικό στόχο είναι μια κατάρα που κληρονομεί το παιδί.

Μηχανισμοί άμυνας: Η απαίτηση για τελειότητα

Οι μηχανισμοί που χρησιμοποιεί το ναρκισσιστικό άτομο κατά κύριο λόγο  είναι η εξιδανίκευση, η υποτίμηση, η προβολή και η τελειοθηρία. Η εξιδανίκευση και η υποτίμηση είναι διεργασίες συμπληρωματικές, δεδομένου ότι όταν ο εαυτός του ατόμου εξιδανικεύεται, υποτιμάται ο εαυτός των άλλων ατόμων και αντιστρόφως. Ο Kohut αρχικά χρησιμοποίησε τον όρο «μεγαλειώδης εαυτός» για να αποδώσει την αίσθηση του μεγαλείου του εαυτού και την υπεροχή που διακρίνουν τον έναν πόλο του εσωτερικού κόσμου των ναρκισσιστικών ατόμων. Αυτή η αίσθηση μεγαλείου μπορεί να βιωθεί εσωτερικά ή να προβληθεί σε άλλα άτομα. Υπάρχει μια σταθερή διεργασία «ταξινόμησης», την οποία τα ναρκισσιστικά άτομα χρησιμοποιούν για να αντιμετωπίσουν
οποιοδήποτε θέμα τα απασχολεί: Ποιος είναι ο «καλύτερος» γιατρός; Ποιο είναι το «καλύτερο» νηπιαγωγείο;

Μια αμυντική θέση στην οποία παγιδεύονται τα άτομα με ναρκισσιστικά κίνητρα είναι η τελειοθηρία. Επιδιώκουν μη ρεαλιστικά ιδανικά, και είτε πείθουν τον εαυτό τους ότι έχουν
επιτύχει τους στόχους τους (το μεγαλειώδες αποτέλεσμα) είτε αντιδρούν στην αποτυχία τους νιώθοντας ατελείς και όχι απλοί, συνηθισμένοι άνθρωποι (το καταθλιπτικό αποτέλεσμα).

Η απαίτηση για τελειότητα εκφράζεται με χρόνια κριτική του εαυτού ή των άλλων (και αυτό εξαρτάται από το αν ο υποτιμημένος εαυτός προβάλλεται στους άλλους) και με ανικανότητα εκ μέρους του ατόμου να βρει χαρά στη ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Μερικές φορές τα ναρκισσιστικά άτομα χειρίζονται το πρόβλημα της αυτοεκτίμησης θεωρώντας κάποιο άλλο πρόσωπο, έναν εραστή, ένα δάσκαλο, ένα φίλο, έναν ήρωα- τέλειο και στη συνέχεια αισθάνονται υπέρμετρη υπερηφάνεια μέσω της ταύτισης με το πρόσωπο αυτό («Είμαι εξάρτημα του Τάδε, ο οποίος είναι αλάθητος»). Μερικά άτομα έχουν μακροχρόνια πρότυπα εξιδανίκευσης κάποιου ατόμου και, στην συνέχεια, όταν το άτομο αυτό επιδείξει κάποια ατέλεια, το ρίχνουν από το βάθρο που του έχουν στήσει. Από τη στιγμή που κανένας δεν είναι τέλειος, αυτή η στρατηγική είναι καταδικασμένη και ο υποτιμημένος εαυτός του ατόμου κάνει και πάλι την εμφάνισή του.

Εξιδανικεύω, για παράδειγμα, τον γιατρό που θα με σώσει, τον πολιτικό που θα λύσει τα προβλήματα του τόπου και τα δικά μου, το σχολείο όπου θα σπουδάσει το παιδί μου, το θεραπευτή που θα με απαλλάξει από τα συμπτώματά μου, το σύντροφο που θα με κάνει ασφαλή και ευτυχή κλπ. και μέσα από τη σπουδαιότητα αυτών γίνομαι σπουδαίος κι εγώ. Όταν όμως οι προσδοκίες μου δεν εκπληρώνονται η ευάλωτη αυτοεκτίμησή μου μηδενίζεται. Για να αποφύγω αυτήν την κατάσταση υποτιμώ τον άλλο, λέγοντας ότι ο άλλος είναι ο κακός ή ο φταίχτης.

Μαντώ Σοφία Κωνσταντουλάκη
Ομαδική Αναλυτής, Θεραπευτής Ζεύγους & Οικογένειας
Εκπαιδευμένη σε τεχνικές ABA (Applied Behavior Analysis)
Αδειούχος Ψυχολόγος, Αθήνα, Ελλάδα
Πιστοποιημένη Σχολική Σύμβουλος στην Νέα Υόρκη, Η.Π.Α.
T: 6973336815

Βιβλιογραφία
Fritz, R. (1994). Η Τετραλογία του Φόβου. Μετάφραση: Παπαδόπουλος, Π. Αθήνα: Ιδιωτική
Έκδοση.