Η αυτοκριτική είναι συχνά η εσωτερικευμένη φωνή των φροντιστών της παιδικής ηλικίας (γονείς η άλλα σημαντικά πρόσωπα που ανέλαβαν το μεγάλωμα). Ο τρόπος με τον οποίο οι άλλοι άνθρωποι ανταποκρίνονται στην ευαισθησία και στον πόνο μας όταν μεγαλώνουμε, διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο ανταποκρινόμαστε στον εαυτό μας αργότερα στη ζωή μας. Μπορούμε πραγματικά να ενσωματώσουμε αυτές τις φωνές ή αυτή τη στάση. Και αργότερα, όταν υποφέρουμε, έτσι να σχετιζόμαστε με τον εαυτό μας. Κάτι τέτοιο μπορεί να προκαλέσει προβλήματα. Η αυτο-κριτική προκαλεί μια σειρά προβλημάτων, όπως ότι ενεργοποιεί την ενστικτώδη φοβική αντίδραση fight or flight (θυμού ή φυγής). Έτσι, όταν είναι κανείς αυτό-κριτικός, ενεργοποιείται η αμυγδαλή (μέρος του λιμβικού συστήματος στον εγκέφαλο) που δίνει εντολή για απελευθέρωση ορμονών όπως αδρεναλίνη και κορτιζόλη. Έτσι κάποιος παγιδεύεται σε συμπεριφορές που προορίζονται να υπερασπίσουν από τις «απειλές».
Αυτό καθιστά δυσκολότερο το να επικεντρωθείτε σε ό, τι είναι πραγματικά μπροστά σας, επειδή ο νους ψάχνει συνεχώς για απειλές και παγιδεύεται σε άλλα πράγματα, εκτός από αυτά με τα οποία πρέπει να ασχοληθείτε αυτήν τη στιγμή. Το καθιστά επίσης δύσκολο να μάθετε από τα λάθη. Μπορεί να οδηγήσει σε αναμάσημα των σκέψεων, πράγμα που είναι μια προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων (αλλά δεν λειτουργεί). Και, φυσικά, τείνετε να βρίσκετε περισσότερα σφάλματα και περισσότερα προβλήματα. Και αυτό μπορεί να επιδεινώσει την κατάσταση.
Η αυτοκριτική οδηγεί λοιπόν στην αποφυγή, καθώς πλημμυρίζετε από στρεσογόνες ορμόνες. Και η κατάσταση αυτή μπορεί να πάρει μια πολύ αρνητική και δυσάρεστη, ακόμη και απειλητική διασταση. Μια μεταφορά που μερικές φορές χρησιμοποιείται είναι «το δεύτερο βέλος». Είναι σαν να σας χτύπησε η ζωή με ένα βέλος, και βιώνετε κάποια ταλαιπωρία ή δυσφορία. Αλλά αντί να φροντίσετε την πληγή, τραυματίζετε τον εαυτό σας με ένα δεύτερο βέλος, αυτό της αυτοκριτικής. Αυτή είναι η αυτοκριτική σκέψη, όπως «γιατί πυροβολήθηκα; Τι έκανα για να το αξίζω αυτό, ίσως το άξιζα». «Θα έπρεπε να είχα δοκιμάσει πιο σκληρά. Είμαι τόσο ηλίθιος» κλπ.
Η εναλλακτική είναι η αυτο-συμπόνια. Αφορά το να είστε καλοί στον εαυτό σας όταν υποφέρετε ή επειδή υποφέρετε. Αναφέρεται στην τάση να φροντίζετε και να κατανοείτε τον εαυτό σας, αντί να είστε σκληρά κριτικοί. Δεν αφορά εγωισμό. Όλοι οι άνθρωποι είναι ατελείς. Όλοι αποτυγχάνουμε και κάνουμε λάθη. Βοηθά να συνειδητοποιήσετε ότι τα λάθη και οι δυσκολίες είναι απλώς μέρος της ζωής. Και, στην πραγματικότητα, όταν βιώνετε πόνο, μπορείτε να αναγνωρίσετε ότι αυτό σας ενώνει με όλους τους άλλους γιατί είναι κάτι που όλοι βιώνουν κάποια στιγμή.
Τα καλά νέα είναι ότι αφού μπορείτε να νιώσετε συμπόνοια για άλλους (έστω και τους πιο αγαπημένους ανθρώπους σας), τότε είναι μέσα σας, ως έμφυτη ποιότητα. Η έρευνα δείχνει ότι πράγματι πρόκειται για μια έμφυτη ποιότητα των ανθρώπων. Όταν κάποιος που σας ενδιαφέρει υποφέρει, νιώθετε συμπόνια – την επιθυμία να μην υποφέρει ένα άλλο ον, συνήθως με ένα αίσθημα συμπάθειας και ανησυχίας. Για παράδειγμα, εάν το παιδί σας πέσει και τραυματιστεί, θέλετε να σταματήσει να νιώθει πόνο. Αν ακούσετε ότι ένας φίλος είναι στο νοσοκομείο, ή είναι άνεργος, ή σε διαζύγιο, συναισθάνεστε για αυτόν και ελπίζετε ότι όλα θα πάνε καλά. Η συμπόνια είναι στη φύση σας – είναι ένα σημαντικό μέρος των νευρικών και ψυχολογικών συστημάτων τα οποία υπάρχουν και εξελίσσονται για τη φροντίδα των παιδιών, τη σύνδεση με τους συντρόφους και τη δημιουργία κοινότητας. Μπορείτε να καλλιεργήσετε την συμπόνοια και να μάθετε να την νιώθετε και για τον εαυτό σας. Όταν ανακαλύπτουμε ξανά αυτήν την έμφυτη ποιότητα, αρχίζουμε να ανταποκρινόμαστε στα δεινά μας με πιο ήπιους, στοργικούς και υποστηρικτικούς τρόπους.
Μελέτες έχουν δείξει ότι η αυτο-συμπόνια έχει πολλά οφέλη, όπως: μείωση της αυτοκριτικής, μείωση των ορμονών του στρες όπως η κορτιζόλη, αύξηση της ικανότητας διαχείρισης κρίσεων, ενθάρρυνσης του ίδιου του εαυτού και άλλες πτυχές της δεξιότητας της ανθεκτικότητας (resilience) βοηθώντας στην επούλωση τυχόν ελλείψεων φροντίδας από τους σημαντικούς άλλους κατά τη διάρκεια της παιδικής σας ηλικίας. Στην εξάσκηση της αυτο-συμπόνιας απελευθερώνετε την ορμόνη οξυτοκίνη, από την οποία πλημμυρίζουμε όταν ερωτευόμαστε ή όταν μια μητέρα κρατάει το μωρό της για πρώτη φορά, για να την βοηθήσει να δεσμευτεί με αυτό και να ξεπεράσει το τραύμα του τοκετού. Η έρευνα δείχνει επίσης ότι την απελευθερώνουμε επίσης όταν αγκαλιάζουμε κάποιον για δέκα δευτερόλεπτα ή περισσότερο. Και μπορούμε να μάθουμε να το απελευθερώνουμε δείχνοντας αγάπη στον εαυτό μας. Η οξυτοκίνη παράγει ένα αίσθημα ευεξίας, μας βοηθά να συγκεντρωνόμαστε και να συσχετιστούμε πιο αποτελεσματικά με τους άλλους και τον εαυτό μας.
Η αυτο-συμπόνια δεν είναι το ίδιο με την αυτολύπη. Απλώς αναγνωρίζετε ότι “αυτό (που περνάω) είναι δύσκολο, πονάει” και δείχνετε την ίδια θερμή ανταπόκριση που θα δείχνατε σε οποιονδήποτε αγαπητό φίλο που παλεύει με τον ίδιο πόνο ή πρόκληση. Υπάρχει επίσης διαφορά μεταξύ της αυτο-συμπόνιας και της αυτοεκτίμησης. Η αυτοεκτίμηση ήταν πραγματικά δημοφιλής μεταξύ των ερευνητών τη δεκαετία του ’80, του ’90 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Αναφέρεται στη συνολική υποκειμενική συναισθηματική αξιολόγηση ενός ατόμου για την αξία του. Έτσι, όταν αποτυγχάνει κάποιος, για παράδειγμα, να χτίσει την αυτοεκτίμησή του, πρέπει να προσπαθήσει σκληρότερα ή, εναλλακτικά, να ρίξει την αυτοεκτίμηση άλλων ανθρώπων για να νιώσει καλύτερα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε τελειομανία, άγχος, ναρκισσισμό και εκφοβισμό. Απαιτεί επίσης από όλους να είναι πάνω από τον μέσο όρο, πράγμα που είναι, λογικά ασυνεπές (δεν μπορεί να ισχύει με την λογική). Δεν μπορούμε όλοι να είμαστε πάνω από τον μέσο όρο. Άρα πρόκειται για ένα ελαττωματικό μοντέλο.
Η αυτο-συμπόνια, σημαίνει ότι ανταποκρινόμαστε με φιλικό τρόπο στον εαυτό μας όταν αποτύχουμε ή όταν βιώνουμε πόνο ή δυσφορία. Μπορούμε να μάθουμε να συσχετίζουμε με τα ευάλωτα μέρη του εαυτού μας με υποστηρικτικούς και στοργικούς τρόπους. Φυσικά και δεν είναι εύκολο, θα ακολουθήσει άρθρο με πρακτική άσκηση και περεταίρω αναφορά σε ερευνητικά δεδομένα και σε σχέση με την συναισθηματική κακοποίηση.
Βιβλιογραφία
- Hanson, Rick (2011). Just One Thing: Developing a Buddha Brain One Simple Practice at a Time. Oakland, CA, United States: New Harbinger Publications.
- Chambers, Richard (20). Mindfulness for Wellbeing and Peak Performance, Australia: Monash University.
